Izazovi konsolidacije sudstva kao nezavisne grane vlasti u Srbiji na početku 21. veka

Abstract

Proces konsolidacije sudske vlasti kao nezavisne grane vlasti veoma je kompleksan, odigrava se u nekoliko faza i zahteva ispunjenje mnoštva uslova. Pošto je opseg potencijalnih društvenih faktora koji mogu uticati na sudstvo preopširan, predmet ovog istraživanja je uticaj strukturalnih (egzogenih) i akterskih (endogenih) društvenih faktora na konsolidaciju sudstva kao nezavisne grane vlasti u savremenoj Srbiji. Kroz rekonstrukciju specifičnog društvenog konteksta, rad ima za glavni cilj da: a) identifikuje društvene determinante (ekonomske, političke i kulturno–profesionalne) i b) ustanovi njihov međusobni odnos i relativni intenzitet uticaja na stvaranje nezavisnog sudstva. Pod relativnim intenzitetom se podrazumeva poređenje intenziteta i značaja različitih društvenih faktora jednih u odnosu na druge. Istraživanje se oslanja na teoriju strukturacije Entoni Gidensa (Anthony Giddens) da su akteri zapravo kreativni „agenti“ koji imaju sposobnost da kroz praksu, svojim delanjem proizvode nove strukture, dok sa druge strane, oni mogu da prihvate da reprodukuju postojeće strukture tako što žive u okvirima zatečenih obrazaca i rutina. S tim u vezi, pokušali smo da otkrijemo da li strukturalni faktori uslovljavaju delanje aktera, kao i da li i na koji način akterski faktori zauzvrat reprodukuju strukturalne faktore. Iako je sudijska delatnost, kao jedna od najstarijih profesija, oduvek bila predmet pravnog normiranja, tema mnogih naučnih i laičkih rasprava i polemika, uočava se deficit u integralnom tj. interdisciplinarnom pristupu predmetnom fenomenu. Stoga smo se opredelili da ovu pravnu oblast istražimo kombinovanjem različitih naučnih prizmi – pravne i sociološke, oslanjanjem primarno na kvalitativne i kvantitativne sociološke metode – razgovora, upitnika i fokusirane grupne diskusije. Tako da su polazne hipoteze proverene kroz obimno empirijsko istraživanje – 620 upitnika, 52 polustrukturisana intervjua i 3 fokusirane grupne diskusije, sve sa sudijama iz sudova opšte nadležnosti u Srbiji (osnovni sud, viši sud, i apelacioni sud). Dobijeni rezultati su potvrdili osnovnu istraživačku hipotezu da kumulativno dejstvo strukturalnih i akterskih društvenih faktora otežava konsolidaciju sudstva kao nezavisne grane vlasti u savremenoj Srbiji. Prema mišljenju ispitanika, društveno-ekonomski i društveno-politički faktori kao strukturalni činioci doprineli su da materijalni položaj, uslovi za rad sudija i različite vrste političkih uticaja predstavljaju možda najveći izazov unapređenju položaja sudija u Srbiji. Takođe, ispitivani kulturni i profesionalni faktori kao akterski faktori na različite načine otežavaju konsolidaciju sudstva kao nezavisne grane vlasti u savremenoj Srbiji, te prema mišljenju ispitanika u velikoj meri ne doprinose većem stepenu nezavisnosti.

The process of consolidating of the judiciary as an independent branch of government is а very complex, takes place in several stages and requires the fulfillment of many conditions. Since the range of potential social factors that could influence on judiciary is too broad, the subject of this research is the influence of structural (exogenous) and actor (endogenous) social factors on the consolidation of the judiciary as an independent branch of government in contemporary Serbia. Through the reconstruction of the specific social context, the main goal of this thesis is a) to identify social determinants (economic, political and cultural-professional) and b) to establish their mutual relationship and relative intensity of influence on the creation of an independent judiciary. Relative intensity means a comparison of the intensity and importance of different social factors, one in relation to the other. The research relies on Anthony Giddens’ theory of structuration that actors are actually creative “agents“ who have the ability to produce new structures through their practice, while on the other hand, they can accept to reproduce existing structures by living in frameworks of found patterns and routines. In this regard, we tried to find out whether structural factors condition the action of actors, as well as whether and in what way actor factors in turn reproduce structural factors. Although the judicial profession, as one of the oldest professions, has always been the subject of legal norms, the topic of many scientific and lay discussions and polemics, there is a deficit in the integral ie. interdisciplinary approach to this phenomenon. Therefore, we decided to analyze this legal area by combining different scientific prisms – legal and sociological, primary qualitative and quantitative sociological methods – conversations, questionnaires and focus group discussions. So the initial hypotheses were verified through extensive empirical research – 620 questionnaires, 52 semi-structured interviews and 3 focus group discussion with judges from courts of general jurisdiction in Serbia (primary court, higher court, and appellate court). The obtained results confirmed the main research hypothesis that the cumulative effect of structural and actor social factors burdened the consolidation of the judiciary as an independent branch of government in contemporary Serbia. According to the respondents, socio-economic and socio-political factors as structural factors have contributed to the fact that the material position, the working conditions in the court and different political influences represent perhaps the biggest challenge to the improvement of the position of judges in Serbia. Also, the examined cultural and professional factors as actor factors, in many ways make it difficult to consolidate the judiciary as an independent branch of government in contemporary Serbia, and according to the opinion of the respondents, they greatly hinder the independence of judiciary.