Pravila o poklonu u srpskom srednjovekovnom pravu

Abstract

Rimsko-vizantijsko pravo bilo je značajno izvorište prava srednjovekovne srpske države. Takvo pravno nasleđe, zajedno s hrišćanskom verom, je našlo izraz već u prvom srpskom zakonskom zborniku - Zakonopravilu. Nastao radom prvog srpskog arhiepiskopa Save, ovaj zbornik pravnih propisa ostavio je neizbrisiv trag u pravnom životu Srba počev od srednjeg veka, sve do prvih pisanih zakona u Srbiji u trećoj i četvrtoj deceniji XIX veka. Rimsko-vizantijski koncept dominantan je u propisima Zakonopravila o ugovoru o poklonu, čija analiza zauzima veći deo prostora u ovom radu. Principi na kojima je ovaj koncept bio zasnovan: dobrovoljnost, forma i posebni materijalnopravni uslovi koji su bili potrebni za nastanak ugovora, načelna neopozivosti i izuzetna opozivost - postavljeni su u pravilima Prohirona, kao glavnog temelja na koji se oslanjalo Zakonopravilo. Tek neznatno, ona su trpela uticaje sredine u kojoj su primenjivana. Analizira se i regulisanje poklona u zakonodavstvu cara Dušana (tačnije, Skraćenoj Sintagmi), Zakonu o rudnicima despota Stefana Lazarevića, a sagledavaju se i pojedini sačuvani primeri ugovora o poklonu. Pored verovatnog utvrđivanja punoletstva po odredbama običajnog prava kao uslovi za punovažnost poklona, u jednom periodu srpske istorije pojavljuje se uzdarje, tj. obdarenikova protivčinidba darodavcu, koja se sastojala u predaji stvari neznatne vrednosti u odnosu na dar. Autori zaključuju da su rimsko-vizantijska pravila o ugovoru o poklonu, postavljena još u Zakonopravilu pod uticajem Prohirona, nastavila da žive, kako kroz zakonodavstvo, tako i u praksi, i tokom narednih vekova. Običaj ih je možda tek neznatno modifikovao u ponekom detalju (kao, na primer, određivanje uzrasta koji se tražio za punovažnost raspolaganja putem ugovora o poklonu), ali je temelj, u osnovi postavljen u XIII veku, nastavi da drži zgradu ove pravne ustanove sve do u praskozorje prve moderne srpske kodifikacije građanskog prava u Građanskom zakoniku od 1844. godine.

The Roman-Byzantine law was one of the pillars of the medieval Serbian state. Together with the Christian faith, it served as the basis for the first Serbian legal collection, known as Zakonopravilo - Nomocanon. Compiled by the Serbian Archbishop Sava (later known as St. Sava), this collection of legislative texts left an indelible mark on Serbian legal culture for a quite long period of time, more precisely from the Middle Ages until the occurrence of the first written laws in the first half of the nineteenth century. It included certain provisions related to gift or donation. These provisions were based on the Roman-Byzantine legal concepts and ideas. The most important principles of the Roman-Byzantine gift, as established in Prohiron and received in Zakonopravilo, were: voluntariness of the gratuitous disposition (animus donandi), its irrevocability in principle, and revocability as an exception. The main features of the Roman-Byzantine gift were only slightly altered in their Serbian version. These minor alterations occurred by reason of specificities of the setting in which the received rules on the gratuitous disposition applied. The authors point particularly to a specific type of donation, that is a gift-in-reciprocation, which includes negligible consideration of the recipient of the gift. This counter-performance of the donee must be insignificant in comparison to the value of the donor's gratuitous disposition. The rules of Serbian medieval law on gift, as received from the Roman-Byzantine sources, shared the fate of Zakonopravilo. They were mainly accepted in the latter medieval Serbian legislations, and stayed in force for several centuries, until the enactment of the first Serbian civil codification in 1844.